Salah satu perumpaman yang paling sering dipergunakan ialah perumpamaan wayang. Ini tidak mengherankan, karena gambaran mengenai pertunjukkan wayang yang demikian merakyat dan yang khas dalam kalangan orang Jawa, pasti menarik bagi para pendengar. Selain itu pertunjukan wayang menurut asal mulanya merupakan suatu perbuatan religius; kaitan dengan agama yang sekarang pun kurang lebih masih ada, menjadikan perumpamaan wayang cocok sekali untuk menerangkan hal-hal ilahi.
Sekalipun perumpamaan wayang merupakan suatu gejala yang khas Jawa, namun di lain tempat pun terdapat paralel-paralel. Pantas dicatat, bahwa teks tertua yang menyebut pertunjukan wayang di India, justru merupakan sebuah perumpamaan.
Adapun teks ini sebuah ayat dari
Therigatha yang dikutip oleh
Pischel dan yang terjemahannya berbunyi sebagai berikut:
"Kau, orang buta, menceburkan diri kepada sesuatu yang tidak ada, sama seperti kau menceburkan diri kepada suatu khayalan yang dipaparkan di hadapanmu... atau kepada suatu pertunjukan bayangan di tengah-tengah keramaian orang."Dalam kutipan di atas titik persamaan ialah hal-hal yang tidak nyata. Dalam
Jnanadeva pertunjukan boneka menggambarkan ketergantungan manusia pada Tuhan.
"Man vainly says that he is the agent of actions. He forgets that he is only an occasional cause.... They are like inanimate puppets in a show. The dolls fall down in a confrrsed fashion, as soon as the string that holds them together is taken away".Gagasan yang sama dilukiskan oleh
Ibnu al-'Arabi dalam
Futuhat.
"Barang siapa ingin tahu arti sejati, bahwa Tuhanlah yang berkarya di belakang layar alam ciptaan, hendaknya ia memandang pertunjukan bayangan (khayal) dan bayangan-bayangan (Suwar) yang ditampilkan (sitara) pada layar, lalu memperhatikan siapakah yang berbicara dalam bayangan-bayangan itu menurut hemat anak-anak kecil yang duduk agak jauh dari layar yang dibentangkan antara mereka dan para boneka. Demikian juga bentuk-bentuk dunia ini; kebanyakan orang masih seperti anak-anak. Di sini kita dapat belajar, dari mana asalnya peristiwa-peristiwa yang dibeberkan (di layar). Anak-anak kecil tertawa dan merasa gembira, orang-orang dungu memandang hal-hal itu sebagai banyolan dan senda gurau, tetapi orang-orang bijak berpikir dan mengetahui, bahwa itu semua oleh Tuhan hanya diatur sebagai suatu perumpamaan, agar manusia tahu, bahwa hubungan antara dunia ini dan Tuhannya seperti antara boneka dan dalangnya, lagi pula bahwa layar itu merupakan tirai al-kadar (takdir) yang tak dapat disingkirkan olen siapa pun".Sebelum
Ibnu al-Arabi, Gunaid sudah mengatakan,
"supaya hamba di hadapan Tuhan bersikap sebagai sebuah boneka (Sabah)". Dari sastra Islam di Iran,
Horten mengutip teks sebagai berikut:
"Lingkungan dunia ini, tempat kita hidup tanpa kesadaran, digambarkan dalam lampu-lampu di panggung. Matahari yang bersinar serta dunia adalah lampu-lampu, sedangkan kita adalah
boneka-boneka yang hidup dalam cahaya lampu ini tanpa kita mengetahuinya."
"Dalam bayangan-bayangan yang bergerak dilayar, orang bijak melihat makna yang lebih dalam, yakni bahwa gambaran kehidupan lewat dan lenyap dan bahwa hanya sang dalang yang menggerakkan panggung dunia, tetap ada."Gagasan pokok yang ditampilkan ialah segala makhluk serba tergantung, tidak lestari, bahkan tidak nyata. Marilah sekarang kita tinjau bagaimana perumparnaan mengenai wayang dijabar kan dalam sastra Jawa. Dalam pupuh-pupuh terakhir Serat Centhini (edisi cetakan) diceritakan, bagaimana Jayengresmi, Jayengraga dan Kulawirya bercakap-cakap dengan tuan rumah, Kidang Wiracapa.
Tuan rumah itu membicarakan wayang, gamelan, tari topeng dan ludruk dan akhirnya wayang. Yang menjadi titik pangkalnya ialah apakah pertunjukan-pertunjukan itu halal atau tidak. Bukankah pertunjukan itu berlawanan dengan hukum agama yang tidak hanya melarang membuat gambaran-gambaran mengenai makhluk-makhluk hidup, melainkan juga memandangnya. Itu memang benar, selama penonton terserap oleh gambar-gambar itu dan tidak melihat lebih jauh. Jejer-jejer wayang lalu menjadi berhala-berhala yang tidak boleh kita pandang (Centhini V,354,
"brahala cegah tinonton") dan cerita-cerita dalang lalu tak lain daripada omong kosong dan kebohongan.
Tetapi terdapat cara lain untuk menonton wayang dan itulah yang diterangkan dengan panjang lebar oleh Kidang Wiracapa kepada tamu-tamunya.
Teks (Megatruh) (Centini V, 359-367)2. Kae Kidang Wiracapa lon amuwus,
di ragil Kulawiryeki,
mungguh purna ning pandulu,
susurupan ing aringgit,
kakekate kang binatos.
3. Janmotama karya lejem ing pandulu,
sasmita ning Hyang sejati,
dalang la(n) wayang dinunung,
panganggon Hyang mawarni,
Kk)arya upameng pandulon.
4. Kelir jagad gumelar wayang pinanggung,
asnapun makluk ing Widi,
gedebog bantala wegung,
belencong pandaming urip,
gamelan gending ing lakon.
5. Titah ing Hyang tanpa wilis ing tumuwuh,
kabehe dadya ling-aling,
kang tan olih ing pituduh,
tan mulat ing Hyang sejati,
kandeg warn rupeng kono.
6. Tingalipun dadya bawur bingung lawung,
saking tan wruh ing kejatin,
kesasar ing merga ewuh,
tan wrih sampurneng pangeksi,
pu(r)na ning katon tinonton.
7. Karya lengleng warna ning tulis puniku,
tulis ing tyas wisesa ning,
kersa tan lyan dirinipun,
mengidul ngetan lumaris,
ngalor atanapi ngulon.
8. Ngawiat lan ngandap tengah tan kadunung,
dunung panuksma ning jati,
suksmanen sasmitanipun,
lawan asma ning Hyang Widi,
wangsit ing kersa tan ewoh.
9. Kang tan owah saking datipun Hyang Agung,
wenang mu(r)ba miseseki,
pan lestari purbanipun,
anunggal tan tinunggali,
kasucian ing Hyang Manon.
10. Mahasuci tetep kasucianipun,
urip mulya ning kerseki,
kersa tan kelawan kalbu,
mangun eski dalang luwih,
graita cipta ngon tinon.
11. Asasmita wadine pinareng semu,
tanalyan sakeng pribadi,
mulya ning sasmiteng kayun,
haib ing Hyang kang hakiki,
les ning tan kecambor-cambor.
12. lngaranan kun hidayat ajujuluk,
la takyun wiwinih diri,
saengga dalang awuyung,
tanpa wayang li(ng)lung angling,
tan arsa garap lalakon.
13. Rampung kang carita kakawin aguru,
kang ngundang dereng lumaris,
wus tampi pangopahipun,
wus wisan durung mucuki,
alekas tan bedol kayon.
14. Sakehe kang myarsa miwah kang andulu
yen kinira dalang lungid,
wong pada rarasan kanyut,
kawilut lengleng ningali,
ki dalang adi kinaot.
15. Suwung ing pawayangan rame kelangkung,
lir gerah gamelan muni,
tan ana rupa ning ketuk,
kecer gender rebab suling,
saron gambang kendang kenong gong.
16. Ingulatan ki dalang tana kadulu,
sareng lekas manggung ringgit,
wis antek caritanipun,
ki dalang aneng ing endi,
karipan ingkang anonton.
17. Ia sapa kang ananggap duk ing dangu,
dalang durung manggung ringgit,
jejer ing Jenggala prabu,
ngelaya ngideri bumi,
Jenggalane nut tan adoh.
18. Puniku di ragil lelejem ing ilmu,
panglepasan ing alungid,
ginraita jatinipun,
semu ning dalang lan ringgit,
ywa korup mring kang tinonton.
19. Lir ing basa di ragil puniku wau,
mungguh Hyang kang Mahasuci,
kang minangka dalang luhung,
karya titah ing kiteki,
duk dereng lahir saking bok.
20. Pan wus rampung takdire pastinireku,
begja cilakanireki,
lan dawa cendak ing tuwuh,
cabar tuwas wus binagi,
duk meksih megeng neng gedong.
21. Gedong limput paluyutan ing alimut,
duk lagya wijil ing wiji,
caritanira wus rampung,
samendang tan kurang,luwih,
bijaksana ning Hyang Manon.
22. Hyang Mahagung puniku dalang linuhung,
pangkat lahir ing jasmani,
myang istidlal kang maujud,
dadi ning ringgit neng kelir,
dalang kang murbeng lalakon.
23. Inggih dalang sejati puniku ratu,
kang murba solah ing urip,
kang sineren mring Hyang Agung,
nampeni ayating takdir,
tabiat bawa ning kang wong.
24. Ratu kang minangka wrana ning Hyang Agung,
ratu nut takdir ing Widi,
wus dadya neng lokil makpul,
sang ratu tan anduweni,
drema nyondongi lalakon.
25. Pocapan wus aneng pribadinipun,
sang ratu tan angowahi,
asor luhur ing sedarum,
kang siniksa kang sinung sih,
wewengkon wadya ning katong.
26. Pan wus samya tinakdir kala ning dangu,
pinolah pribadyeng Widi,
wus dadya saderengipun,
pinolah aneng ing kelir,
tinurut dadya lalakon.
27. Pengganjare lan paniksan sang ratu,
kang tinampik kang pinilih,
kang sinaput kang sinertu,
kang rinikat kang linami,
pon wus kersa ning Hyang Manon.
28. Kersa ning Hyang kikis neng kalbu ning ratu,
anungge nunggal pakarti,
titi ning wadya bala gung,
sang sri tan wuk ing pangiksi,
katon kelawan Hyang Manon.
29. Paningal ing ratu maring tantranipun,
lir dadalang myat ing ringgit,
tan kalempit limputipun,
suka sikune sasiki,
geng alit pan wus katonton.
30. Pan ki dalang sejati-jati ning ratu,
sang ratu gentya ning nabi,
nabi gentya ning Hyang Agung,
ratu nabi prasasat ing,
Hyang Mahagung kang kadulon.
31. Kang puniku di ragil Kulawiryeku,
susurupan ing ilmi,
kang mungguh lirahipun,
sarak sarengat ing nabi,
wondening tingkes ing batos.
32. Ing panganggep anggep ing piyambakipun,
dadalang kelawan ringgit,
tanapi gamelanipun,
kolak gedebogireki,
myang kelir lawan belencong.
33. Panwus pupul papal sawiji ning wujud,
No comments:
Post a Comment
Note: Only a member of this blog may post a comment.